آشنایی با پشم یکی از الیاف حیوانی

پشم یکی از مواد اولیه بسیار مهم در صنایع نساجی محسوب می شود و از زمان دور، بشر توانسته از این الیاف در تهیه پوشاک استفاده کند.

بررسی تاریخ نشان می دهد که بابلی ها در 4000 سال پیش از میلاد مسیح و همچنین مصریان و یونانی ها نیز در همین محدوده زمانی، پشم را می ریسیدند.

 در قرون وسطی صنعت پشم در شهرهای ایتالیا به اوج خود رسید و سپس در سایر کشورها رواج یافت.

 بیشتر کشورهای دنیا تولید کننده پشم هستند ولی در کشورهایی مانند استرالیا، نیوزلند و زلاندنو و آفریقای جنوبی (صادر کنندگان درجه اول)، پشم از اهمیت فراوانی برخوردار است.

در حال حاضر نیز هیچ یک از الیاف مصنوعی از نظر کیفی نمی توانند در بافت پارچه، قالی یا گلیم با پشم رقابت کنند.

 لباس های تهیه شده از پارچه های پشمی قابلیت جذب عرق بدن را دارند، سبک و راحتند، محافظت بیشتر در برابر سرما و با وجود گران قیمت بودن، هنوز از طرف بسیاری از مصرف کنندگان ترجیح داده می شوند.

پارچه های لباسی در انواع لی ترکمن، پیراهنی، ترگال و تریکو پنبه در فروشگاه مهدوی نژاد موجود است.

واژه پشم به معنای الیافی است که به شکل سفره از سطح بدن گوسفند چیده و پس از شست و شو در کارخانه نساجی ابتدا به نخ و سپس به پارچه تبدیل میشود.

پشم گوسفند و به ویژه پشم حاصل از گوسفندان تیپ پشمی، که گاه از شکل فرآورده فرعی دام خارج شده و در دسته محصولات اصلی دام قرار می گیرد.

این دسته الیاف از حیوانات مختلف به دست می آید. ماده اصلی پشم پروتئین است که کراتین نام دارد.

کراتین از زنجیرهای پلی پتیدی مرکب از اسیدهای آمینه تشکیل شده است. زنجیرهای پلی پیتید به طور موازی در محور طولی لیف قرار دارند. 

کراتین از 18 نوع اسید آمینه متفاوت تشکیل شده است.

پر مصرف ترین الیاف حیوانی، پشم گوسفند است. پشم سایر حیوانات از قبیل شتر، موی بز و خرگوش نیز در صنعت نساجی مورد استفاده قرار می گیرد.

قدیمی ترین لیف پشم است که بیشتر در کشورهای سردسیر استفاده می شود.

درجه خلوص پشم

پشم خام بعضی از مواد را به همراه دارد که به طور معمول آن را مواد خارجی گویند. این گونه مواد به سه دسته تقسیم می شوند

1- ناخالصی های طبیعی: مانند موم و چربی، این مواد ناشی از ترشحات بدن گوسفند است.

2- مواد خارجی: که هنگام چریدن گوسفند در مرتع و بر اثر خوابیدن روی زمین به پشم اضافه می شود. این ناخالصی ها ممکن است مواد معدنی و کثافات و همچنین مواد گیاهی از قبیل کاه و علف و تیغ (یک نوع گیاه خودرو) باشد. یکی از علل خرابی پشم های ایرانی وجود همین تیغ های مدور (فندقک) است.

3. موارد دیگر: موادی برای جلوگیری از بیماریها به بدن گوسفند تزریق می شود و همچنین اثر گزیدگی حشرات و نیز مواد دیگری که برای علامت گذاری به کار میروند، در پشم گوسفند تأثیر مخربی می گذارد.

در پشم های نامرغوب و ظریف، درصد ناخالصی های طبیعی، یعنی موم و چربی بیشتر است (حدود 25 تا 30 درصد) اما این ناخالصیها در پشم های زیر کمتر است (حدود 8 تا 9 درصد). 

ناخالصی های پشم، از قبیل موم و مواد چربی و گیاهی را با وسایل مکانیکی و ماشین های مخصوص شست و شو میدهند و از آن خارج میکنند. 

از موم و چربی، لانونین تهیه می کنند که برای استفاده در کرم های آرایشی بسیار مناسب است.

برخی از نباتات مانند فندقک با عمل کربونیزاسیون از روی کالا پاک می شوند. 

کربونیزاسیون عمل پاک کردن کالا با اسیدهای رقیق است که ترکیب سلولزی (فندقک) را از بین می برد.

ساختمان فیزیکی پشم

مقطع عرضی یک تار پشم از سه بخش تشکیل شده است:

الف) پوسته خارجی (کوتیکل): فلس ها روی این پوسته قرار دارند. جهت فلس ها از پایین به بالا است. پشم های ضخیم به دلیل بزرگ تر بودن فلس ها، براق تر به نظر می رسند.

ب) قسمت میانی (کورتکس): بیشترین سطح قاعده پشم از کورتکس تشکیل شده است که از میلیون ها سلول دوکی شکل شکل میگیرد که سخت به یکدیگر چسبیده اند. کورتکس به دو بخش ارتوکورتکس و پاراکورتکس تقسیم می شود که دارای ساختمان شیمیایی متفاوتی هستند و در نتیجه خواص متفاوتی با یکدیگر دارند. 

لیف پشم در حقیقت از دو جزء مختلف تشکیل شده و یک لیف دو جزئی است.

در بخش پاراکورتکس نسبت به ارتوکورتکس، زنجیرهای مولکولی بیشتر به هم متصل هستند (پیوند عرضی)، به همین علت این بخش ثبات بیشتری دارد و نفوذ رنگینه در این قسمت مشکل تر از بخش ارتوکورتکس است.

شکل گرفتن فرم مارپیچی و فنر مانند در طول لیف پشم، به جمع شدگی متفاوت دو بخش ارتوکورتکس و پاراکورتکس ربط داده می شود.

ج) هسته مرکزی (مدولا): مدولا در مرکز لیف قرار دارد و به شکل یک کانال در طول لیف قرار می گیرد. البته مدولا در پشم های ضخیم ممکن است دیده شود اما به طور معمول در الیاف ظریف قابل مشاهده نیست.

ویژگی های الیاف پشمی

شکل ظاهری: مشاهده شکل ظاهری الیاف از نظر طولی و عرضی با استفاده از میکروسکوپ های نوری با بزرگ نمایی مناسب ممکن است.

سطح طولی پشم از سلول های پوسته ای یا پولکی شکل که آنها را فلس می نامند پوشیده شده است.

جهت گیری این فلس ها از ریشه به سمت نوک لیف پشمی است. نحوه جهت گیری فلس ها در پشم های ضخیم و ظریف متفاوت است.

در پشم های ظریف یک فلس دور لیف را به شکل کامل در بر می گیرد و فلس ها فقط در جهت طولی لیف روی یکدیگر قرار می گیرند. 

در حالی که در پشم های ضخیم، فلس ها در جهت طولی و عرضی روی یکدیگر قرار میگیرند.

الیاف حیوانی دیگر نیز دارای فلس هستند ولی پشم نسبت به آنها فلس بیشتری دارد.

طول الیاف: طول الیاف پشم نسبت به پنبه بلندتر است. الیاف پشم از نظر طولی به دو دسته زیر تقسیم می شوند:

1 - الیاف کوتاه: کمتر از 6 سانتی متر طول دارند.

2- الیاف بلند: طول آنها بین 6-40 سانتی متر است.

طول الیاف پشم در یک گوسفند ثابت نیست. در قسمت های مختلف بدن گوسفند طول آن و مرغوبیت آن متفاوت است. 

هرچه اختلاف در طول الیاف کمتر باشد (یک نواخت تر باشد) آن پشم از ارزش و مرغوبیت بیشتری برخوردار است.

ظرافت الیاف: طول و ظرافت الیاف پشم با یکدیگر رابطه عکس دارند. هر چه طول الیاف بلندتر باشد، ظرافت آن کمتر و ضخیم تر است (برعکس الیاف پنبه). قطر الیاف نشانگر ظرافت آنهاست.

به طور کلی قطر الیاف پشم به سه دسته زیر تقسیم می :شود

1. الیاف پشم ظریف دارای قطر 20-30 میکرون

2.الیاف پشم متوسط دارای قطر 30-50 میکرون

3.الیاف پشم معمولی دارای قطر 150050 میکرون

الیاف مرینوس که قطر کمتر از 24 میکرون و طول 65-100 mm دارند بسیار نرم و فلس های کوچکتری دارند و از طرفی دارای چین خوردگی زیاد و جزء بهترین الیاف پشم محسوب می گردند.

استحکام الیاف: الیاف پشم نسبت به پنبه دارای استحکام کمتری هستند ولی در همان حال، ازدیاد طول تا حد پارگی زیادی نیز دارند.

جعد و چین خوردگی: الیاف پشم در طول خود چین خوردگی های طبیعی دارند. هر چه الیاف ظریف تر باشد تعداد چین در سانتی متر بیشتری دارند. جعد و فر الیاف پشم به ویژگی های خاص این لیف کمک میکند.

وجود پیچ و تاب ها باعث می شود که الیاف بیشتر با یکدیگر درگیر شوند (در هم فروروند) و در نتیجه نخ تهیه شده از چنین الیافی مقاوم تر و محکم تر خواهد بود (نخ ظریف و محکم).

همچنین وجود فر در طول لیف باعث می گردد که هوا در داخل فر محبوس شود. هوا عایق حرارتی مناسبی است.

همین امر سبب می گردد که پارچه های پشمی بدن را گرم نگه دارند، یعنی دمای بدن و حرارت آن که به بیرون منتقل شده و در داخل فر محبوس شده خارج نشود و در نتیجه بدن در مقابل سرما محفوظ بماند.

 این فر و موج سبب کاهش درخشندگی الیاف پشم شده و باعث میشود تماس لیف و بدن به شکل تصادفی در آید و نخ پشم پفکی و حجیم شود.

درخشندگی الیاف:درخشندگی الیاف پشم به خاطر وجود فلس های روی آن است. میزان درخشندگی الیاف به سطحی بستگی دارد که نور از آن منعکس می شود.

هر چه این سطح بیشتر باشد، میزان درخشندگی بیشتر است. در الیاف کلفت تر، فلس ها نیز درشت تر هستند. بنابراین سطح بیشتری برای انعکاس دارند و در نتیجه براق تر هستند.

جذب رطوبت:جذب رطوبت الیاف پشم بالاست. بالاترین رطوبت بازیافتی 14-16 درصد مربوط به الیاف پشم است.

رنگ الیاف: الیاف پشم به رنگ سفید خالص دیده نمیشود، بلکه رنگ آن شیری است. الیاف هر چه سفید تر باشند مرغوب ترند. الیاف پشم به رنگهای دیگر نیز دیده می شوند.

اثر اسیدها: اسیدهای آلی به حدی ضعیف هستند که اثر چندانی روی پشم ندارند. ولی اسیدهای معدنی، بسته به قدرت، غلظت و درجه حرارت، ممکن است به پشم آسیب برسانند.

اسیدهای معدنی رقیق و سرد آسیب جدی به پشم نمی رسانند اما اسید معدنی غلیظ و گرم، مانند اسید نیتریک غلیظ ابتدا پشم را زرد رنگ و سپس حل می کنند.

اثر قلیایی ها: الیاف پشم نسبت به قلیایی ها حساس تر از اسیدها هستند. محلول های قلیایی اثر زیادی روی پشم دارند.

هر چه غلظت و دمای محلول قلیایی بالاتر باشد، آسیب جدی تری به لیف وارد میشود. محلول قلیایی ضعیف استحکام لیف را کاهش می دهد و محلول غلیظ قلیایی، پشم را تجزیه می کند.

اثر حرارت: وقتی لیف پشم در هوای خشک (100 الی 110 درجه) قرار گیرد، در مدت زمان طولانی رطوبت خود را از دست میدهد و پارچه ضخیم، ترد و شکننده می شود و استحکام آن کاهش می یابد.

وقتی این لیف به هوای مرطوب بر می گردد، می تواند خیس بودن و استحکام خود را به دست آورد. مقاومت حرارتی پشم در برابر گرما تا 130 درجه است و در 300 درجه، زغال می شود.

اثر آب و بخار بر روی پشم: زمانی که پشم در آب غوطه ور می شود و متورم می شود حجم آن تا یک دهم افزایش می یابد. ولی پس از خشک کردن به اندازه قبلی خود باز می گردد.

بخاردهی در زمان کوتاه بر روی پشم تأثیری ندارد. آب داغ و بخار در طول زمان اثر تخریبی بر روی پشم دارد. پشم استحکامش را از دست میدهد. الیاف پشم در آب جوش الاستیسیته اش را از دست میدهد و دارای خواص پلاستیک میشود. با افزایش دما و زمان، اثر پلاستیکی شدن پشم افزایش پیدا می کند.

اثر نور خورشید بر روی پشم:الیاف پشم اگر به مدت زیادی در معرض نور خورشید قرار گیرند، استحکامشان کاهش پیدا میکند.

 نور خورشید پارچه پشمی را اندکی زرد و تیره می کند، از این رو نباید پشم مدت زمان زیادی در مقابل نور قرار گیرد.

یکی دیگر از ویژگی های پشم این است که به ایجاد پرزدانه های گلوله ای تمایل دارد، اما به دلیل اینکه پشم لیف به نسبت ضخیمی است این گلوله به سرعت جدا می شود.

 از دیگر خواص پشم عایق الکتریسیته بودن آن است، به طوری که میتوان به کمک یک پتوی پشمی یاکت پشمی، فرد را از محل برق گرفتگی جدا کرد. 

ولی خود پشم در فرایند ریسندگی تولید الکتریسیته ساکن می کند.

دلایل خشک شویی پشم: 1- تأثیر قلیا بر پشم کم است 2- احتمال نمدی شدن پشم کم خواهد شد 3- شکل کالای پشمی تغییر نمی کند.

در مقاله بعدی در مورد ساختار الیاف پشم توضیحاتی داده خواهد شد، همراه ما باشید.